Bukiety ziół, owoców i kwiatów gotowe na uroczystość odpustową

Rada Duszpasterska, Caritas i Grupa św. Pawła Apostoła wzorem ubiegłego roku przygotowały na uroczystość odpustową bukiety ziół i kwiatów. Opracowania etnobotaniczne z regionu Małopolski wymieniają przeszło 90 roślin, których nazwa związana jest z imieniem Matki Boskiej. Dochód z ich sprzedaży stanowić będzie cegiełkę na wydatki remontowe Parafii Zdrojowej.

Świętem maryjnym związanym z uprawą ziemi, które do dzisiaj najmocniej i chyba najokazalej kultywowane jest nie tylko w Polsce, ale w całej Europie jest święto Wniebowzięcia Najświętszej Panny, poświęcone tzw. Matce Bożej Zielnej. W ten dzień Maryja czczona jest jako patronka ziemi będącej w bujnym rozkwicie – kwiatów, ziół, owoców i warzyw.

Rośliny poświęcone świętym i ich zastosowanie 

(Irena Matławska WSEiT Poznań Herbalism nr 1 (6) / 2020) 

Rośliny i zioła są stworzone przez Boga i są darem dla ludzi.  Wiele roślin wykorzystywanych w ludowej medycynie nosiło nazwy związane z imieniem Matki Boskiej.  Nazewnictwo to najczęściej wynikało ze skojarzenia wyglądu rośliny lub ich części z ubiorem Matki Boskiej, jej przymiotami, narzędziami, których mogła używać, cierpieniem. Niestety, nazwy ludowe i gwarowe roślin odchodzą w zapomnienie i giną bezpowrotnie. Fenomenem jest to, że nazwy roślin z imionami świętych zachowały się w nazewnictwie angielskim i niemieckim wielu roślin leczniczych i stosowane są zarówno w literaturze naukowej, jak i w potocznym języku. 

Rośliny otaczały człowieka od momentu jego pojawienia się na ziemi, dostarczają pożywienia, materiału na ubrania, wykorzystywane są też w leczeniu różnych chorób. W Piśmie Świętym czytamy: „Pan stworzył z ziemi lekarstwa, a człowiek mądry nie będzie nimi gardził. Dzięki nim się leczy i ból usuwa, z nich aptekarz sporządza leki” (Mądrość Syracha 38, 4-7).  

W tekstach biblijnych można spotkać ponad 100 nazw roślin, w Starym Testamencie wymieniono ich kilkadziesiąt (np. granat, czarnuszka, oliwka, cynamon), a tylko około 20 gatunków w Nowym Testamencie.

Kilku gatunkom drzew przypisywano szczególną moc, wśród nich była lipa, w której „mieszka Matka Boska” i która chronić miała od złych mocy i piorunów. Mówi się, że pod lipą można bezpiecznie schronić się w czasie burzy. Z drewna lipy drobnolistnej (Tilia cordata), nazywanego świętym (Lignum sanctum), wyrabiano i nadal służy do wyrobu figurek świętych. Do świętych drzew zaliczano także brzozę, kalinę, leszczynę, klon, jesion, jawor, wiąz i czarny bez, którego proszono przy bólu zębów: „Święty bzie weź moje bolenie pod swoje zdrowe korzenie”. 

Wiara w dobroczynne właściwości roślin znajduje swoje odzwierciedlenie w nazwach, jakie nadawał im człowiek. Wierzono w szczególne walory lecznicze roślin z imieniem świętych, gdyż według wierzeń już sama nazwa, wzmacniała ich wartość i siłę leczniczą. 

Wiele z roślin, wykorzystywanych w ludowej medycynie, nosiło nazwy związane z imieniem Matki Boskiej, którą wyobrażano sobie jako piękną i dobrą, a rośliny, głównie kwiaty, jako urzekające pięknem.

Opracowania etnobotaniczne z regionu Małopolski wymieniają przeszło 90 roślin, których nazwa związana jest z imieniem Matki Boskiej, a które stosowane są nie tylko w lecznictwie, ale także ochronie przed ogniem i piorunami.

Matka Boska została też patronką ziół. 15 sierpnia w Kościele Katolickim obchodzone jest Święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zwane świętem Matki Boskiej Zielnej.

Podczas tego najważniejszego święta maryjnego, święci się zioła i kwiaty, które chronią wtedy przed chorobami i mają moc uzdrawiania. Zwyczaj przynoszenia w oktawę Bożego Ciała wianków z wplecionymi ziołami niestety zanika.

Kwiaty mają szczególne znaczenie w symbolice chrześcijańskiej, ukwieca się nimi kościoły, przydrożne krzyże i kapliczki, płatki kwiatów sypane są w procesjach, towarzyszących świętu Bożego Ciała.

Nazewnictwo roślin nawiązujące do imienia Matki Boskiej ma różnorodne podłoże. Najczęściej wynika ze skojarzenia wyglądu i kształtu rośliny lub ich części, np. liści, kwiatów z wyglądem, ubiorem Matki Boskiej, jej przymiotami, narzędziami, których mogła używać czy cierpieniem.

 

Oto rośliny poświęcone Matce Boskiej:

Dziewięćsił pospolity (Carlina vulgaris L.) – osetek Najświętszej Maryi Panny, ostropest plamisty - Silybum marianum – oset św. Marii (w j. ang. St Mary’s Thistle), podgorzał (Atractilis vulgaris) – oset Panny Maryi. Według apokryfcznej opowieści dziewięćsił stał się rośliną niskopienną, po tym, jak ukłuł kolcem stopę Matki Boskiej, gdy ta nadepnęła na roślinę.

Wierzbówka kiprzyca (Epilobium angustifolium) – to ziele Matki Boskiej, a macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum) – drzewko Panny Maryi, tojeść pospolita (Lysimachia vulgaris) nazywano gruszką Matki Boskiej.

Szarota błotna (Filaginella uliginosa/ Gnaphalium uliginosum) to pszeniczka Matki Boskiej, a szarota leśna (Omalotheca sylvatica / Gnaphalium sylvaticum) – żytko Matki Boskiej, janowiec ciernisty (Genista germanica L.) – mirt Matki Boskiej, a połonicznik nagi (Herniaria glabra), ułatwiający wydalanie kamieni moczowych, nazwany bywa pościelicą Matki Boskiej.

Bylicę boże drzewko (Artemisia abrotanum) nazywano drzewkiem Panny Maryi. Napar z ziela pobudza apetyt, działa żółciopędnie i wzmaga wydzielanie soku żołądkowego, zalecany jest też w uporczywych biegunkach. 

Przytulia właściwa (Galium verum) – słoma łóżka Maryi (w j. ang. Lady’s Bedstraw Herb), gdyż Matka Boska miała użyć jej na swoje święte posłanie. Według innego podania Maryja wymościła przytulią kołyskę Dzieciątka. Śląska legenda mówi, że Święta Panienka włożyła do kołyski „słomę łóżka Maryi”, ponieważ tylko przytulii nie zjadł osiołek. W rzeczywistości, chociaż przytulię chętnie jedzą krowy, to świnie i osły nią pogardzają. Napar z ziela przytulii, nawłoci i jasnoty gajowca w ilości 4 szklanek dziennie zalecano w chorobach nerek, a efektu leczniczego należało się spodziewać w ciągu 14 dni stosowania (pół szklanki na czczo, 30 min. przed śniadaniem, a resztę w ciągu dnia). W dawnych czasach kobiecie wkładano do łóżka przytulię, aby ułatwić poród. Badania naukowe wskazują na aktywność przeciwnowotworową (linie komórek nowotworowych głowy i szyi) wodnych wyciągów z ziela przytulii.

Paprotką Matki Boskiej nazywano paprotkę zwyczajną Polypodium vulgare. Kiedy Matka Boska, św. Józef i mały Jezus uciekali przed żołnierzami Heroda do Egiptu, z braku pożywienia, jedli korzenie paprotki, które w nagrodę stały się słodkie. Związki chemiczne obecne w kłączach parotki to ekdysteroidy, olejek eteryczny, a słodki smak warunkuje osladyna – saponina (500 × słodsza od sacharozy). Wyciągi wykazują działanie przeciwdrgawkowe, przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, wykrztuśne, poprawiają trawienie, łagodzą stany zapalne wątroby i jelit. Według EMA Polypodii rhizoma to tradycyjny produkt leczniczy stosowany jako wykrztuśny w kaszlu i przeziębieniu, a także w zaparciach; zaleca się 4–5g suszonego korzenia 3–4 razy dziennie (dobowo 14–30g).

Rojniki (Semervivum), niskie o grubych liściach, rosnące na piaskach, nazywano zielem Matki Boskiej. Wierzono też, że chronią one przed uderzeniami piorunów.

Ze względu na liliowy kwiat firletka poszarpana (Lychnis flos-cuculi) nazywana była Różyczką Matki Boskiej.

Krwiściąg lekarski (Sanguisorba officinalis) z charakterystycznymi czerwonymi kwiatami, zebranymi w kuliste główki, nazywano różą Matki Boskiej lub barankami Matki Boskiej Najświętszej Panny, gdyż główki kwiatów z pewnej odległości sprawiają wrażenie kędzierzawego runa owcy.

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum ) nazywany jest dzwonkami Matki Boskiej lub dzwonkami Panny Marii. Roztarte w palcach kwiaty dziurawca wydzielają jaskrawoczerwony sok, kojarzący się z krwią, co stało się powodem nazwania tej rośliny również krewką Matki Boskiej lub Bożą Krwią. Teraz wiadomo, że za czerwono-brunatną barwę soku z kwiatów odpowiada naftodiantronowy barwnik, hyperycyna i jej pochodne, które uczestniczą w działaniu fotouczulającym i przeciwdepresyjnym. Ponieważ dziurawiec zakwitał przed 25 czerwca, nazywany był Świętojańskim Zielem, nazwa ta zachowała się w przypadku potocznej nazwy dziurawca w języku angielskim – St John’s Wort.

Dzwonkami Panny Marii, czasem Świętojańskiem Zielem, nazywany był dziki bez hebd (Sambucus ebulus), a napar z jego korzeni wykorzystywano jako silny środek moczopędny. W austriackiej medycynie ludowej kwiaty dzikiego bzu stosowano w infekcjach dróg oddechowych, przebiegających z gorączką.

Kilka roślin otrzymało nazwy wyrażające cierpienie Maryi. Łzy cierpiącej Matki Boskiej widziano w kwiatach groszku (Lathyrus), konwalii (Convallaria maialis), trawie drżączki średniej (Briza media), koniczyny polnej (Trifolium arvense), która wyrosła w miejscu, gdzie spadły łzy Matki Bożej, opłakującej swojego syna. Dlatego nazywano te rośliny Łzami Matki Boskiej albo łezkami. Ponieważ ułożenie kwiatów konwalii przypomina drabinę, średniowieczni mnisi nazywali tę roślinę drabiną do nieba”.

Komosę piżmową – Chenopodium ambrosioides – nazywano Herba Sancti Mariae – zioło świętej Marii, komosą meksykańską, herbatą jezuicką. Stosowana przez Hiszpanów w dolegliwościach dróg oddechowych jako środek wykrztuśny, a także w katarze i astmie. W Meksyku i krajach Ameryki Łacińskiej używano jako przyprawę epazote, dodawaną w końcowej fazie gotowania potraw z fasoli. Olejek eteryczny bogaty w askarydol uszkadza wątrobę, nerki, wyciągi alkoholowe działają przeciwrobaczo.

Bardzo często nazwy roślin odnosiły się do włosów Maryi: wierzbownicę gruczołowatą (Epilobium adenocaulon) nazywano włoskami Najświętszej Panny Maryi lub włoskami Matki Boskiej, len zwyczajny (Linum usitatissimum), oprócz określenia złote włosy Matki Boskiej, nazywano pantofelkami Matki Boskiej, podobnie nazywano traganek szerokolistny (Astragalus glycyphyllos – włosy Matki Boskiej).

Ziele traganka szerokolistnego stosowane jest na Ukrainie jako środek przeczyszczający, moczopędny, wykrztuśny, w stanach zapalnych skóry, chorobach przenoszonych drogą płciową i w reumatyzmie. Korzeń pokrewnego gatunku: traganka błoniastego – Astragalus membranaceus – stymuluje układ immunologiczny, stosowany jest w stanach osłabienia, infekcjach dróg oddechowych, cukrzycy, fibromialgii oraz w profilaktyce chorób serca .

Włoskami Matki Boskiej nazwano różne gatunki paprotek, miały one wyrosnąć w miejscu, gdzie upadły włosy ścinane małemu Jezusowi przez Matkę Bożą, np ziele zanokcicy skalnej (Asplenium trichomanes), które stosowano na porost włosów, bóle głowy, a także jako środek wykrztuśny.

Dziewannę drobnokwiatową (Verbascum thapsus), podobnie jak wielkokwiatową (Verbascum densiflorum = V. thapsiforme), nazywano warkoczem Matki Boskiej (Najświętszej Panienki) lub włoskami Najświętszej Panny Maryi ze względu na długi kwiatostan, pokryty żółtymi kwiatkami, kutnerowato owłosionymi, przypominający warkocz jasnych włosów. 

Rzepik pospolity (Agrimonia eupatoria) w ludowym nazewnictwie funkcjonował dawniej jako warkoczyk Najświętszej Marii Panny.

Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus) i zawilec żółty (Anemone ranunculoides) nazywano Panny Maryi rączka lub rączka Matki Boskiej, a paluszkami Matki Boskiej nazwano wierzbówkę kiprzycę (Chamanerion angustifolium) i goryczkę wąskolistną (Gentiana pneumonanthe).

Nazwy roślin pochodziły też od przedmiotów, których mogła używać Matka Boska.

 I tak koniczyna polna (Trifolium arvense) nazywana była kądziołką Matki Boskiej ze względu na wygląd kwiatów, których ząbki kielicha są dłuższe od korony, nadając kwiatostanowi puszysty wygląd, w medycynie ludowej wykorzystywana w biegunkach; świerzbnica polna (Knautia arvensis) o właściwościach ściągających i moczopędnych – naparstkami Matki Boskiej; werbena pospolita (Verbena officinalis ) – koszyczkiem Matki Boskiej lub koszyczkiem Najświętszej Marii Panny. Liście werbeny z korzeniem goryczki i kwiatami bzu czarnego zaleca się w zapaleniu zatok i choroby dróg oddechowych.

Wiele roślin kojarzono z ubiorem Matki Boskiej: tojad mocny (Aconitum firmum), ostróżeczka polna (Consolida regalis), wyżlin większy (Antirrhinum majus) były nazywane trzewiczkami, pantofelkami i bucikami Matki Boskiej.

Trująca roślina tojad mordownik (Aconitum firmum), według apokryficznej legendy, użyczył swoich niepozornych, szarych kwiatów Matce Boskiej na pantofelki, gdyż w czasie ucieczki do Egiptu poraniła bose stopy, w nagrodę kwiaty zyskały ciemnoszafirową barwę.

Niebieskie kwiaty goryczki wąskolistnej (Gentiana pneumonanthe) kojarzono z rękawkami Matki Boskiej, gdyż nierozwinięte przypominają rękaw z sukienki Matki Boskiej, a rozwinięte – przypominają sukienkę. Piękna barwa kwiatów goryczki była nagrodą za użyczenie Matce Bożej liści i kwiatów na sukienkę. Orlik pospolity (Aquilegia vulgaris), dzięki wyglądowi kwiatów, zwany był rękawiczką Matki Boskiej.

Lnica pospolita (Linaria vulgaris): oprócz nazw lenek albo len Matki Boskiej, nazywana była pantofelkami lub bucikami Matki Boskiej. Odwar z ziela był stosowany w przewlekłych zaparciach, zewnętrznie w stanach zapalnych skóry i w owrzodzeniach żylakowatych podudzi. Liście lnicy pospolitej na terenie Czech stosowane są w zaparciach, zaburzeniach funkcji wątroby i pęcherzyka żółciowego, infekcjach dróg moczowych i w chorobie wrzodowej, w hemoroidach i zapaleniu spojówek.

Szeregowi roślin, szczególnie wykorzystywanym w celach leczniczych, nadawano nazwy z imionami świętych. Wiele z roślin znajdujących zastosowanie w ludowej medycynie, nosiło nazwy związane z imieniem Matki Boskiej, ale też poświęcone były różnym świętym. Niestety, nazwy ludowe i gwarowe roślin odchodzą w zapomnienie i giną bezpowrotnie. Fenomenem jest fakt, że nazwy roślin, nawiązujące do świętych, zachowały się w nazwach angielskich i niemieckich wielu roślin leczniczych i stosowane są zarówno w literaturze naukowej, jak i w potocznym języku.

Rośliny poświęcone Matce Bożej :
Nazwa angielska / Nazwa łacińska

• Lady Fern / Anthyrium filix femina
• Lady’s Bedstraw herb / Galium verum
• Lady’s Mantle / Alchemilla vulgaris
• Lady’s Nightcap / Calistegia sepium
• Lady’s Purse / Capsella bursa -pastoris
• Lady’s Seals / Polygonum multiflorum
• Lady’s Slipper / Cypripedium calceolus
• Lady’s Mock / Arum maculatum
• Ladies Fingers / Anthylis vulnearia
• Ladies Glove / Digitalis purpurea
• Ladies Seal / Bryonia alba
• Lady Bleeding / Amaranthus hypohondriacus
• Lady of the Meadow / Filipendula ulmaria
• St. Anthony’s Turnip / Ranunculus bulbosus

Rośliny poświęcone świętym:
Nazwa angielska / Nazwa łacińska

• St. Barbara’s Hedge / Mustard Sisymbrium officinale
• St. Benedict Thistle Blessed / Holy thistle / Cnicus benedictus Cnici benedicti herba
• St. James Weed / Capsella bursa pastoris
• St. James Wort / Senecio jacobea
• St. Jame’s Tea / Ledum latifolium
• St. John’s Bread / Ceratonia siliqua
• St. John’s herb / Eupatorium cannabinum
• St. John’s Plant / Artemisia vulgaris
• St. Joseph wort / Ocimum basilicum
• St. Mary’s Seal / Polygonum multiflorum
• Our Lady’s Flannel / Verbascum densiflorum
• Our Lady’s Keys / Primula veris
• Our Lady’s Mint / Mentha spicata
• Our Lady’s Tears / Convallaria majalis
• Holy Herb / Eriodictyon californicum
• Holy Rope / Eupatorium cannabinum
• Holy Tree / Antelaea azadirachta
• Herbe de Saint Guillaume / Agrimonia eupatoria
• Marys Thistle / Silybum marianum, Cardui Mariae fructus
• Jesuit’s Bark / Cinchonae cortex